فرش در فرهنگ و تایخ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. هنر و مهارت بافت فرش نسل‌هاست که از دست بافندگان زبردست ایرانی به دست آیندگان انتقال داده می‌شود و در سراسر دنیا چشم‌های هنر دوستان را خیره خود ساخته است. در این مقاله به تعریف فرش چیست و تاریخ فرش ایرانی خواهیم پرداخت و انواع آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

فرش چیست؟

فرش قدمتی هزاران ساله دارد و در فرهنگ ایران از جایگاه خاصی برخوردار است. این کفپوش بسیار پر کاربرد سالیان زیادی است که در منازل ما حضور دارد و همراه با تمامی تغییرات آب و هوایی و فرهنگی بشر، خود را با نیاز وی تطبیق داد. کلمه فرش که در واقع واژه‌ای عربی است و به معنای چیزی است که قابل گستردن باشد و بتوان روی آن نشت.

تعریف ملموس تر فارسی آن زیرانداز و کفپوش بافته شده می‌باشد. بنابرین، فرش واژه‌ای کلی است و شامل انواع زیادی از زیرانداز ها مانند قالی، قالیچه، گلیم، جاجیم، گبه، کناره، نمد، زیلو، حصیر و … می‌باشد. در زبان عامیانه امروز، کلمه فرش به وفور برای قالی های بافته شده و تار و پود دار استفاده می‌شود، اما باید در نظر بگیریم که با توجه به معنای اصلی، هر قالی و قالیجه‌ای فرش است، اما هر فرشی قالی و قالیچه نیست.

تاریخچه فرش

پس از آنکه به سوال فرش چیست پاسخ دادیم فرش از دوران های بسیار کهن مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما مورخان تاریخ انواع بافته شده آن که به قالی و یا کالین نیز معروف هستند، را به هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد نسبت می‌دهند. خاستگاه این نوع از فرش نیز آسیای مرکزی و به طور دقیق‌تر ایران می‌باشد. فرش “پازیریک” اولین فرش بافته شده کشف شده توسط محققین است. این قالی دستباف، قدیمی ترین قالی جهان است که در سیبری کشف شده و بافته شده دست هنرمندان ایرانی دوران هخامنشیان است. فرش بافی ایرانی در دوره صفویان به دلیل پشتیبانی شاهان و دسترسی فراوان به مواد مورد نیاز بافت فرش به اوج زیبایی و تکنیک بافت خود رسید.

فرش از ابتدا نمایانگر هنر و شکوه بود و بیشتر در دربار شاهان و منازل اشراف زادگان یافت می‌شد. در سده دهم میلادی، قالی بافی به اسپانیا نیر رسید و جنگ‌های صلیبی باعث معرفی شدن قالی‌‌های ترکی به اروپا شدند. در آنجا نیز بیشتر به دیوارها آویزان می‌شدند و یا بر روی میزها قرار می‌گرفتند که نشان می‌دهد اروپاییان از ابتدا به دیده آثار هنری و ارزشمند به فرش می‌نگریستند و نه مانند زیرانداز. تا به امروز فرش ایرانی معروف ترین نوع فرش در جهان است و آن را به عنوان نمادی از اصالت هنر ایرانی می‌دانند و در سال 1393 شهر کاشان به عنوان پایتخت فرش جهان معرفی شد.

تاریخچه فرش‌بافی ایران

همانطور که گفته شد، فرش پازیریک قدیمی ترین اثر یافت شده هنرمندان فرش باف ایرانی است. این میراث فرهنگی، یعنی فرش ایرانی، بازتاب‌دهنده تاریخ، اصالت و هنر سرزمین عزیزمان است و از دیرباز زبان‌زد دیگر کشورهای جهان است. گزنفون، تاریخ نگار یونانی که در سال‌های 345 تا 430 پیش از میلاد زیست داشته است، در کتاب “سیرت کوروش” نوشته است:” ایرانیان برای این که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.”  این بیانه نشانه گستردگی استفاده آن در فرهنگ آن زمان ایرانیان است.

فرش ایرانی چیست و چه ویژگی هایی دارد؟

فرش ایرانی به دلیل اصالت، کیفیت و ماندگاری در میان مردم داخل و خارج محبوبیت زیادی دارد. امروزه همانند زمان‌های دور اهمیت نقش فرش در دکوراسیون بسیار پررنگ است. این هنر خیره کننده در انواع دکوراسیون قابل استفاده است. از منازل با طراحی کلاسیک گرفته تا ترکیب فرش ایرنی در دکوراسیون های مدرن و خاص. از ویژگی‌های فرش ایرانی سنتی می‌توان به استفاده از الیاف طبیعی، درخشندگی پرزها، عدم ایجاد الکتریسیته ساکن، تنوع در رنگ و طرح و طول عمر بالا اشاره کرد. این فرش‌های مرغوب دستبافت معمولا بر اثر پاخوردن، زیبایی خود را از دست نمی‌دهند و این خود یکی از نکات برجسته فرش‌های ایرانی می‌باشد.

یکی دیگر از فرش‌های معروف ایرانی، فرش بهارستان است که متعلق به دوره ساسانی می‌باشد. این فرش گرانبها که با نام‌های بهارخسرو، بهارکسرا و مهستان نیز معرفی می‌شود، در ایوان کسرا قرار داشته و دارای 140متر طول و 27متر پهنا بوده است. در بافت بهارستان از مواد گرانقدری مانند طلا، ابریشم، نقره، زمرد و مروارید استفاده شده و طرح آن برگرفته از باغ‌های بهشتی بوده است.

 همچنین در سالنامه چینی  سوئی‌سو باقی مانده از دوران ساسانی، فرش پشمی ایران به عنوان “کالای وارداتی” به چین نام برده شده است. امروزه چندین فرش باستانی ایرانی در موزه‌های سراسر دنیا برای بازدید به نمایش گذاشته شده‌اند. از جمله می توان به موزه هنرهای زیبای بوستون، موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، موزه لس آنجلس، موزه هنرهای کاربردی وین، موزه لوور فرانسه و بسیاری دیگر اشاره کرد.

تفاوت فرش ایرانی و خارجی

در گذشته به تمامی فرش‌هایی که در آسیا و به ویژه کشور های ایران، هند، چین، ترکیه و مصر بافته می‌شد به اصطلاح “فرش شرقی” اطلاق می‌شد. اما تفاوت اصلی میان فرش ایرانی و دیگر فرش‌ها، در گره ماهرانه آن می‌باشد. به طور مثال فرش‌های بافت ترکیه در زمان بافت نخ را از پایه رد می‌کنند. به این نوع گره، گره ترکی گفته می‌شود. اما در فرش ایرانی از روشی به نام گره فارسی یا گره سنه استفاده می‌شود که به صورت نامتقارن بافت می‌شود.

این نوع گره به مدت زیادی به صورت یک راز از سینه هر نسل به نسل دیگر انتقال داده می‌شد و در دیگر نقاط جهان شناخته شده نبود. این نوع فرش بافی اصیل ایرانی باعث می‌شد تا گره‌های فرش در طول مدت استفاده محکم‌تر شود. تفاوتی هایی هم در طرح و نوع الیاف وجود دارد. به طور مثال فرش ایرانی از موادی مانند پشم، ابریشم و نخ استفاده می‌شود. در بافت فرش‌های خارجی بیشتر از پنبه استفاده می‌کنند.

انواع فرش

اکنون میدانیم فرش چیست پس بیاید انواع فرش را بشناسیم. فرش‌ها بر اساس نوع  به سه دسته: دستباف، ماشینی و نیمه دستبافت تقسیم می‌شوند. در ادامه هر سه نوع را معرفی خواهیم کرد:

فرش دستباف چیست؟

پس از یافتن پاسخ فرش چیست باید بدانیم فرش دستبافت چیست. فرش دستباف روی دار قالی توسط دست قالیباف گره زده می‌شود. این نوع فرش هم از نظر ارزش هنری و هم تلاش و زحمتی که برای آن به کار رفته محبوب ترین و گرانترین نوع فرش می‌باشد. طول عمر و کیفیت این نوع از فرش‌ها نیز بسیار بیشتر از رقبای دیگر بازار است. فرش دستباف بر خلاف فرش‌های دیگر به مرور زمان نه تنها ارزش خود را از دست نمی‌دهند، بلکه در طول استفاده از آنها استحکامشان گره‌ها بیشتر هم می‌شود. کیفیت فرش دستباف به جند عامل بستگی دارد که در ذیل به آن اشاره می‌کنیم.

• نوع الیاف به کار رفته: الیف طبیعی مانند پشم و ابریشم نسبت به الیاف مصنوعی ارزش بیشتری دارند.همچنین ابریشم به علت لطافت نوع نخ، دوام و براقیت خود گرانبهاترین نوع فرش محصوب می‌شود.
• کیفیت بافت: تعداد گره‌های فرش، یا به اصطلاح تراکم فرش، تاثیر زیادی بر کیفیت فرش و قیمت آن دارد. دستبافت‌هایی با تعداد گره بالاتر و دقت بافت بیشتر به علت زحمت بیشتری که در بافت آن به کار رفته ارزشمندتر هستند.
• طرح و تقشه: از آنجا که فرش‌های دستباف اثار هنری محسوب می‌شوند، دقت در بافت، رنگ‌های به کار رفته، خلاقیت و نوع طرح همه به ارزش هنری فرش می‌افزایند. در این میان نقشه‌های تک و منحصر به فرد بیشترین قیمت را دارند. گفتنی است طرح‌های فرش ایرانی اصیل خواهان بسیار زیادی دارند.
• زمان و مهارت بافنده: فرش‌هایی که به دست بافندگان با مهارت و سابقه بافته می‌شود قیمت بالاتری دارند. هنرمندان زبردست فرش دستباف ایرانی در جهان شهرت زیادی دارند و معروف‌ترین فرش‌ها نیز بافته شده شهرهای تبریز، کاشان، قم و اردبیل هستند.
• نوع رنگ: نوع رنگ استفاده شده برای نخ فرش بر ارزش آن تاثیر مستقیم دارد. رنگ‌هایی که از طبیعت استخراج شده باشند، مانند گیاهان، پوست درختان، حشرات و … نسبت به رنگرزی شیمیایی بهتر و گرانتر هستند.

فرش ماشینی چیست؟

پس از پاسخ به سوال فرش چیست اکنون زمان آن است بدنیم فرش ماشینی چیست؟ فرش ماشینی همانطور که از نامش پیداست، به وسیله ماشین آلات صنعتی تولید و بافته می‌شود. امروزه به علت سرعت عمل و دقت در اجرای طرح ماشاین آلات، فرش ماشینی به وفور در بازاراهای جهانی پیدا می‌شوند. برخلاف فرش‌های دست بافت، فرش‌های ماشینی قیمت کمتری دارند. این امر دلایل مختلفی از جمله سرعت کار، مواد اولیه ارزانتر و اجرای ساده تر نقشه دارد. کیفیت و قیمت فرش‌های ماشینی به چند عامل از جمله نکات ذیل بستگی دارد.

• جنس نخ: در بافت فرش ماشینی از موادی چون پنبه، اکریلیک ، پلی‌استر، بی اف سی و نخ ورتکس استفاده می‌شود. در حال حاضر نخ اکرلیک از کیفیت بهتری نسبت به دیگر الیاف‌ها برخوردار است و فرش ماشینی‌ بافت آن مرغوب‌ترین‌ها محسوب می‌شوند.
• شانه و تراکم: به تعداد گره موجود در عرض فرش ماشینی شانه و تعداد گره آن در طول تراکم گفته می‌شود. هرچقدر شانه و تراکم فرش ماشینی بیشتر باشد، بافت آن متراکم‌تر است. این امر باعث می‌شود کیفیت و دوام آن بیشتر شود. در حال حاضر رایج ترین تراکم و شانه فرش‌های بازار 400 شانه تراکم 700، 700 شانه تراکم 2550، 1000 شانه تراکم 3000 و 1200 شانه تراکم 3600 هستند. بالاترین تراکم نیز مربوط به فرش‌های 1500 شانه با تراکم 4500 می‌باشد. در میان فرش‌های ماشینی، آنهایی که تراکم بیش از 3000 داشته باشند، به علت کیفیت زیادشان به اصطلاح فرش دستباف نما گفته می‌شود.
• طرح و رنگ: میزان پیچیدگی و زیبایی فرش هرچه بیشتر باشد، قیمت آن نیز بیشتر خواهد بود. همچنین طرح‌های خاص مانند گل برجسته و طرح وینتج که تکنیک پیجیده تری در آنها به کار رفته باشد، فیمت بیشتری خواهند داشت.
• روش تولید: نوع دستگاه بافت به کار رفته، سرعت تولید، تکنولوژی دستگاه بافت و عملیات آهار از جمله مواردی هستند که بر قیمت تمام شده فرش ماشینی اثر می‌گذارند.
• شهرت برند: فرش‌هایی که توسط برندهای شناخته شده و معرف تولید می‌شوند قیمت بالاتری دارند. از جمله برندهای مشهور ایرانی می‌توان به فرش مشهد اردهال کاشان، فرش قیطران، قالی سلیمان، فرش مشهد، فرش محتشم و فرش قالی سلیمان اشاره کرد.

از شما دعوت می‌کنیم از کلکسیون فرش‌های ماشینی فروشگاه اینترنتی زیبا دیدن فرمایید. قیمت این فرش‌های ایرانی دیدن دارد!

فرش نیمه دستبافت چیست؟

فرش نیمه دست بافت در واقع فرشی بدون گره می‌باشد و به وسیله تفنگ بافت تولید می‌شود. در بافت این فرش عموما از پشم و یا نخ اکریلیک استفاده می‌شود. در روش بافت فرش نیمه دست بافت طرح روی زمینه پود کشیده می‌شود و با استفاده از تفنگ بافت  گلوله‎های نح وارد پارچه پود می‌شوند و در آخر با استفاده از چسب، پشت کار محکم می شود. نیمه دستبافت‌ها به علت هزینه کم، آزادی در طراحی و امکان بافت آن در منازل مورد توجه برخی هنرمندان قرار گرفت اما به علت دوام کمتر در مقابل قالی‌ها،  در بازار ایران شهرت کمتری دارند.

چه نکاتی را در هنگام خرید فرش ایرانی باید بدانیم؟

از آنجا که انتخاب فرش برای خانه در زیبایی آن اثر زیادی دارد، خوب است در هنگام خرید نکاتی را برای تشخیص فرش ایرانی اصیل در نظر بگیریم.

• فرش‌های ایرانی اصیل عموما از پشم گوسفند و دیگر الیاف طبیعی مانند ابریشم بافته می‌شوند. همچنین نباید از مواد آهکی در آنها استفاده شده باشد زیرا عمر فرش را کاهش می‌دهد.
• پرز فرش دستباف باید درخشنده و براق باشد. این مورد نمایانگر مرغوبیت الیاف استفاده شده‌ می‌باشد.
• نقشه‌های فرش ایرانی معمولا متقارن هستند و دارای حاشیه می باشند. تمام اجزا و فزم‌ها با نقش کلی قالی به شکل هگل هماهنگی دارند که به آن گشتالت و مفهوم و سوزه گفته می‌شود. به طور کلی 19 نقشه اصیل فرش ایرانی وجود دارد که بر اساس آن طراحی انجام می شود.
• فرش دستبافت ایرانی به علت استفاده از مواد مرغوب الکتریسیته ساکن تولید نمی‌کند.
• یک دیگر از نشانه‌های اصالت فرش دستباف، تیره بودن آن در جهت خواب است. اگر فرش دستباف ایرانی را جلوی نور قرار دهید و از سمت خواب آن نگاه کنید تیره‌تر دیده می‌شود.

در این مطلب سعی کردیم به سوال فرش چیست پاسخی جامع و کامل بدهیم و گریزی به انواع فرش بزنیم. از شما دعوت میکنیم سری به مقاله خرید فرش در تهران هم بزنید و با بهترین فرش فروشی های سطح شهر تهران هم آشنا شوید. اگر سوال یا ابهامی باقی مانده حتما در بخش نظرات با ما در میان بگذارید.

سوالات متداول

نام فرش‌های قدیمی ایران چیست؟

قدیمی ترین فرش یافت شده ایرانی فرش پازیریک است که مربوط به دوران هخامنشیان است.

مهد قالی جهان کجاست؟

کشور عزیز ما ایران یکی از مهمترین کشورهای صنعت بافت فرش است. از مهمترین مراکز تولید فرش ایرانی نیز می‌توان به شهرهای اصفهان، کاشان، تبریز، مشهد و برخی شهرهای خراسان شمالی اشاره کرد. دیگر کشورهای فعال حوزه بافت فرش می‌توان به ترکیه، هند، پاکستان و چین اشاره کرد.

قالی بافی چیست؟

قالی دستبافی پرزدار است که توسط هنرمندان قالی باف روی دار قالی با گره نخ و الیاف طبیعی بافته می‌شود.

اسم نقوش فرش ایرانی چیست؟

اسامی نوزده‌گانه اصلی نقوش فرش ایرانی عبارتند از : اسلیمی، شاه عباسی، اثار باستانی و بناهای اسلامی، افشار، اقتباسی، نقشه بندی یا واگیره، بته‌ای یا تبه جقه‌ای، نقش درختی، ترکمن، لچک و ترنج سراسری، گل فرنگ، گلدانی، ماهی درهم یا هراتی، محرابی، محرمات یا قلمدانی، هندسی، ایلیاتی و عشایری، نلفیقی، قابی یا خشتی

انواع سبک فرش‌های ماشینی چیست؟

سبک‌های معروف فرش ماشینی عبارتند از: سنتی، مدرن، کهن‌نما، کودک، کلاسیک، تکه‌دوزی و نئوکلاسیک.